نقش مکمل‌های گیاهی در سلامت کبد
یادداشت دکتر منان حاجی محمودی – متخصص کنترل دارو و غذا و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران
در سال‌های اخیر مکمل‌های غذایی بیش از گذشته مورد توجه اقشار مختلف جامعه قرار گرفته‌اند. بررسی‌ها در این زمینه نشان می‌دهند برخی ترکیبات گیاهی در این گروه، به‌ویژه آنهایی که شواهد علمی بیشتری پشتوانه آنهاست، می‌توانند در بهبود عملکرد کبد مؤثر باشند. برای مثال، کرکومین (ماده مؤثره زردچوبه) به‌دلیل خواص ضدالتهابی و آنتی‌اکسیدانی آن در سال‌های اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته است.
در این ارتباط در یک مرور سیستماتیک و متاآنالیز منتشر شده در مجله Complementary Therapies in Medicine در سال ۲۰۲۴ میلادی که حاصل همکاری چند دانشگاه ایرانی است، تأثیر کرکومین بر بهبود عملکرد کبد، کاهش تری‌گلیسرید، بهبود مقاومت به انسولین و کاهش چاقی عمومی در بیماران مبتلا به NAFLD (کبد چرب غیرالکلی) بررسی و تأیید شده است. اگرچه نویسندگان در این پروژه در پایان توصیه کرده‌اند که برای تأیید قطعی اثربخشی، مطالعات بالینی با کیفیت بالاتر مورد نیاز است اما تا همین اندازه نیز می‌توان به تاثیر این مواد بر بهبود عملکرد کبد پی برد.
همچنین نتایج مطالعات مشابه دیگری درباره سیلیمارین (ماده مؤثره خار مریم) و بربرین (موجود در زرشک) منتشر شده است که هم اثرات سودمند آنها بر آنزیم‌های کبدی و شاخص‌های متابولیک و هم ایمنی‌شان را تأیید می‌کنند.
آسیب‌های مصرف خودسرانه مکمل
با وجود همه فواید ذکر شده درباره مکمل‌ها، باید به این نکته توجه داشت که مصرف خودسرانه مکمل‌ها می‌تواند خطرناک و آسیب‌زا باشد. در این زمینه مطالعات و بررسی‌های متعددی روی مکمل‌های گوناگون صورت گرفته است. به عنوان مثال در مقاله‌ای که در سال ۲۰۲۲ میلادی در Journal of Hepatology منتشر شد، پژوهشگران به بررسی اثرات سوء ترکیب شش مکمل گیاهی از‌جمله گارسینیا کامبوجیا پرداختند. با توجه به اینکه بیشتر این مواد از طریق کبد متابولیزه می‌شوند، این امر می‌تواند زمینه‌ساز نارسایی کبدی شود.
همچنین در مطالعه‌ای مروری که در سال ۲۰۲۳ میلادی منتشر شد و داده‌های بین مارس ۲۰۲۱ تا مارس ۲۰۲۳ میلادی را مورد بررسی قرار داد، به روند افزایشی گزارش‌های آسیب‌های کبدی ناشی از مکمل‌ها اشاره شده است. نکته جالب در مورد این بررسی‌ها این که حتی برخی نوشیدنی‌های به ظاهر سلامت‌محور مانند آب قلیایی نیز در این دسته‌بندی قرار گرفته‌اند. بنابراین مصرف‌کنندگان محصولاتمکمل باید دقت داشته باشند همان‌طور که اثربخشی مکمل‌ها به ماده مؤثر آنها وابسته است، احتمال بروز عوارض هم به همان میزان جدی است.
آگاهی عمومی و سبک زندگی
متأسفانه آگاهی عمومی نسبت به خطر ابتلا به کبد چرب و پیامدهای آن در سطح متوسط به پایین قرار دارد. بسیاری از مردم گمان می‌کنند که تنها با مصرف یک مکمل می‌توانند عملکرد کبد را بهبود ببخشند، در حالی‌که بی‌توجهی به سبک زندگی، تغذیه، کاهش وزن و پرهیز از مصرف الکل، نه‌تنها روند بیماری را تشدید می‌کند، بلکه با ایجاد حس کاذب بهبودی، پیگیری درمان را نیز به تعویق می‌اندازد.
مکمل‌ها تنها زمانی می‌توانند نقش کمکی خوبی در سلامت افراد داشته باشند که در کنار تغییرات واقعی سبک زندگی مورد استفاده قرار گیرند.
بهترین زمان مصرف مکمل
مکمل‌ها بیش از همه در مراحل اولیه بیماری‌های کبدی کاربرد دارند؛ زمانی‌که هنوز فیبروز یا سیروز پیشرفته ایجاد نشده است. در این مراحل، مکمل‌ها در کنار فعالیت بدنی، کاهش وزن و تغذیه مناسب می‌توانند روند پیشرفت بیماری را آهسته‌تر کنند. اما در مراحل پیشرفته‌تر بیماری، اولویت با داروها و روش‌های تهاجمی تشخیصی و درمانی خواهد بود.
مکمل و اصالت
توصیه در مورد مصرف مکمل‌ها بر این است که افراد و ورزشکاران، مکمل‌های دارای برچسب اصالت کالا، مجوز سازمان غذا و دارو و تاریخ انقضای معتبر را انتخاب کنند. محصولات این گروه باید در شرایط مناسب نگهداری شوند.
توصیه دیگر در این زمینه این است که از مکمل‌های تولید داخل که تحت نظارت دقیق هستند، استفاده شود. زیرا مکمل‌های قاچاق یا تقلبی ممکن است نه‌تنها بی‌اثر بلکه خطرناک باشند و آسیب‌های کبدی شدیدی ایجاد کنند.
به علاوه به مصرف‌کنندگان این محصولات توصیه می‌شود تا فهرستی از مکمل‌ها و داروهای مصرفی خود داشته باشند و در ویزیت‌های پزشکی با ارائه آن به پزشک، تداخلات احتمالی آنها مورد بررسی قرار گیرد. بیماران کبدی همچنین باید نسبت به مصرف داروهای شایع ولی بالقوه مضر مانند استامینوفن با احتیاط بیشتری عمل کنند.